Uzgoj maslina i proizvodnja maslinovog ulja su duboko ukorijenjene prakse na području Mediterana od davnina. Prema podacima Međunarodnog savjeta za maslinovo ulje, više od 10 miliona hektara nalazi se pod maslinjacima širom svijeta, od toga 95% na Mediteranu.
Na godišnjem nivou, proizvede se oko 3,1 milion tona maslina za konzerviranje i oko 3,2 miliona tona maslinovog ulja. Iako se nemjerljiv značaj ove grane poljoprivrede prvenstveno ogleda u proizvodnji maslinovog ulja, kao i u pripremi maslina za stonu upotrebu, kroz maslinarstvo i uljarstvo generiše se veoma značajna količina sporednih proizvoda koji svake godine nalaze nove upotrebne svrhe.
Linearni ekonomski model „uzeti – proizvesti – prodati“ pokazao se neodrživim. Suprotno ovom modelu, pristup cirkularne ekonomije ima za cilj da održava vrijednost proizvoda što je duže moguće, dok istovremeno smanjuje upotrebu nepohodnih sirovina, a time i stvaranje otpada.
Kako je proizvodnja hrane odgovorna i za značajan udio oslobađanja gasova staklene bašte u atmosferu, napori moraju biti usmjereni ka smanjenju gubitaka hrane i valorizovanju otpada iz poljoprivredno-prehrambene industrije, tj. stvaranja cikličnog sistema u cilju omogućavanja što većeg stepena valorizacije sporednih proizvoda.
Maslinarstvo je neophodno posmatrati kao granu poljoprivrede čiji je proces prerade kontinuiran i cirkularan, a krajnji proizvodi znatno brojniji od onih najpoznatijih – konzervisanih plodova i maslinovog ulja.
Sporedni proizvodi predstavljaju veoma značajne resurse biomase koja može biti eksploatisana u poljoprivredi i brojnim drugim granama. Umjesto zagađenja vodnih, vazdušnih i zemljišnih resursa, sporedni proizvodi se mogu iskoristiti u melioraciji zemljišta, proizvodnji životinjskih i ribljih hraniva, medicini, farmaceutskoj i kozmetičkoj industriji, zanatstvu, gastronomiji, kao i u proizvodnji bioenergije u različitim formama i oblicima.
Naime, sa jednog hektara dobija se u prosjeku oko 2.500 kg maslina, kao i 1.500 kg biomase koja ostaje nakon rezidbe. Iz navedenog prinosa ploda proizvede se oko 500 litara maslinovog ulja i generiše oko 2.000 kg komine (oko 400 kg endokarpa ploda, 40 kg ulja komine i oko 260 kg suvog ostatka komine), kao i 1.300 litara otpadne vode.
Sve navedeno ukazuje na značajne količine sirovina, koja usljed neadekvatnog odlaganja uzrokuje brojne ekološke probleme. Iz pogona za proizvodnju maslinovog ulja koji se nalaze na području Evropske Unije stvara se oko 9,6 miliona tona otpada na godišnjem nivou, dok biomasa koja ostaje nakon pomotehničke operacije –rezidbe, daje dodatnih 11,8 miliona tona.
Dakle, najznačajniji sporedni proizvodi iz oblasti maslinarstva i uljarstva su biomasa koja nastaje nakon rezidbe maslina, lišće koje ostaje nakon čišćenja i pranja ploda masline, endokarp ploda masline, komina različite teksture u zavisnosti od načina centrifugiranja, otpadna voda (od pranja plodova masline, iz tečne faze prilikom trofaznog centrifugiranja, od pranja i čišćenja pogona za preradu).
Lišće maslina predstavlja jeftin ili besplatan, obnovljiv i količinski bogat izvor polifenola. Dokazano je da ekstrakt ovog sporednog proizvoda ima antioksidativno, antizapaljensko i antimikrobno dejstvo protiv bakterija i gljiva, dok pokazuje i određene antivirusne karakteristike.
Endokarp ploda masline je veoma značajna sirovina u proizvodnji biogoriva, s obzirom na nizak sadržaj azota i sumpora, kao i u proizvodnji aktivnog uglja, bio-ulja, furfurala, termoplastičnih polimera, nisko agresivnih abraziva, kozmetičkih preparata za piling kože, smole, za apsorpciju teških metala i kao suplement u ishrani životinja.
Komina se najznačajnije koristi kao đubrivo, u proizvodnji aromatičnih komponenti koje nalaze primjenu u gastronomiji, kozmetičkoj i farmaceutskoj industriji; za proizvodnju metana koji se koristi kao izvor energije za zagrijavanje vode i proizvodnju električne energije, biološkoj apsorpciji teških metala iz otpadne ili vegetativne vode; proizvodnji lakog građevinskog materijala, bioaktivnih peptida, kao životinjsko hranivo (najviše do 10% od ukupne ishrane) itd. I ne, komina ne služi isključivo za dobijanje maslinovog ulja kategorije „olio di sansa“.
Otpadna voda je sporedni proizvod koji, ukoliko se ne tretira i ne skladišti pravilno i pravovremeno, ima najznačajniji negativan uticaj na životnu sredinu. Neki od načina valorizacije otpadnih voda su izdvajanje polifenola i time prečišćavanje vode koja je ponovo upotrebljiva.
Ovim postupkom se dobija koncentrovani rastvor koji sadrži organske supstance velike molekularne težine, obogaćene polifenolnim jedinjenjima korisnim za kozmetičku, prehrambenu i farmaceutsku industriju, proizvodnju biofenola, enzima lipaze, etanola, metana.
Veoma je interesantna sve češća upotreba otpadne vode u proizvodnji cigli i opeka. Otpadna voda je bogat izvor bioaktivnih komponenti i prirodnih fenola, kao što su hidroksitirosol, tirosol i oleuropein, i koji ekstrakovani iz otpadne vode, se mogu koristiti u kozmetičkoj industriji kao aktivni UV filteri.
Da se i Crna Gora može pohvaliti inovativnim idejama, ali i državnim institucijama koje u pojedinim slučajevima ipak pravilno prepoznaju koje poduhvate treba podržati, govori i činjenica da je u toku izgradnja prve peletare na našem primorju koja će proizvoditi pelet od otpada iz maslinarstva i proizvodnje maslinovog ulja. Fond za inovacije Crne Gore je podržao ideju barske kompanije za proizvodnju maslinovog ulja (d.o.o. Barska uljara) i najstarije naučno-istraživačke jedinice u oblasti poljoprivrednih nauka (Biotehnički fakultet Univerziteta Crne Gore), kroz projekat EnergOliveMNE.
Uspješnom implementacijom ovog projekta riješiće se zahtjevno pitanje odlaganja ostataka od rezidbe i komine, te istovremeno smanjiti rizik od zagađenja vodnih i zemljišnih resursa. Kada budete nabavljali ogrijev za narednu sezonu, pažljivo razmislite šta ćete izabrati. Pelet od otpada iz maslinarstva predstavlja prirodno recikliran otpad, koji u atmosferu emituje čak 35% manje štetnih gasova u odnosu na sagorijevanje fosilnih goriva. Odlikuje se niskim sadržajem sumpora i zanemarljivim procentom teških metala i ostalih toksičnih jedinjenja.
Odlično je rješenje za zagrijavanje prostora, ali i za proizvodnju tople vode. Njegova energetska vrijednost je veoma visoka, odnosno 65% peleta od komine ima energetsku vrijednost jednaku 100% peleta od bukve. Da bi se proizveo ovaj pelet, ni jedno stablo masline neće biti posječeno, već se rezidbom vrši njihovo podmlađivanje i istovremena prevencija od šumskih požara, koji su česti na Mediteranu. Proizvodnja ovog peleta je čak do 50% jeftinija u odnosu na standardni, drvni pelet, a kvalitet je vrhunski, s obzirom da se odlikuje visokom specifičnom gustinom, malom tvrdoćom, nižim sadržajem vlažnosti, a visokim sadržajem pepela.
Brojni su prijedlozi tehnoloških rješenja u valorizaciji sporednih proizvoda koji imaju karakter laboratorijskih ili eksperimentalnih, a rjeđe industrijskih, tj. šire primjenjivih u praksi. Zajednička su dva opšta pristupa prilikom valorizacije ovih proizvoda: izdvajanje dragocjenih, dalje upotrebljivih hemijskih jedinjenja, kao i konverzija sporednih proizvoda u krajnje rezidue koje nemaju negativan uticaj na životnu sredinu.
3
Upravljanje ovim fitotoksičnim otpadom je izazovan poduhvat, kako sa ekološke, tako i sa ekonomske tačke gledišta. Brojni su tehnološki i ekonomski izazovi koji moraju biti prevaziđeni kako bi valorizacija sporednih proizvoda dobila širi spektar, te je neophodno da dalja istraživanja predlože jednostavnije, sigurnije i ekonomski isplativije načine valorizacije.
Takođe, zakonska legislativa u oblasti maslinarstva, obnovljivih izbora energije i upravljanja otpadom jedne države mora biti usklađena sa inovacijama u tehnologiji i time omogućiti sprovođenje holističkog sistema, jedinog opravdanog pristupa.
