Svi dosadašnji tekstovi u okviru kolumne „Crnogorska sofra“ imali su za cilj prikazati poljoprivredno bogatstvo naše divne zemlje, ali i upozoriti na stepen neiskorištenosti prirodnih potencijala, te podstaći sve aktere na razmišljanje o mogućim načinima ugrožavanja prirodnih resursa, koji nam opraštaju previše nebrige i nepažnje.
„Zemljišta Crne Gore“ su možda trebala biti prva tema koju je ova kolumna obrađivala, iz razloga što je zemljište osnov za nastanak i opstanak poljoprivredne proizvodnje, ali i iz razloga što je Crna Gora jedna od zemalja sa najvećom poljoprivrednom površinom po glavi stanovnika na svijetu (poslije Sjeverne Irske).
Prema podacima EUROSTAT-a, ukupno korišćeno poljoprivredno zemljište iznosi oko 0,41 ha po stanovniku. Ipak, od ukupno korišćenog poljoprivrednog zemljišta, znatno dominiraju višegodišnje livade i pašnjaci, zatim korišćene oranice, vinogradi, vrtovi i/ili bašte, ekstenzivni i intenzivni voćnjaci i rasadnici.
Kada govorimo o bonitetu zemljišta u Crnoj Gori, više od 45% zemljišta pripada kategoriji zemljišta vrlo niske plodnosti. Zemljišta visoke i srednje plodnosi zauzimaju svega oko 6% ukupne površine.
Jedino ukoliko ste nekada pokušavali da definišete termin „zemljište“ zapravo ste shvatili koliko je riječ o složenom pojmu. Jedna od najpotpunijih i najšire prihvaćenih definicija govori da je zemljište trodimenzionalno, prirodno-istorijsko tijelo, površinski rastresiti sloj zemljine kore, koji je nastao zajedničkim djelovanjem atmosfere, hidrosfere i biosfere na površinski sloj litosfere, a koji je dobio novo, kvalitativno svojstvo – plodnost.
Nauka koja se bavi istraživanjem zemljišta naziva se pedologija, od starogrčkih riječi pedon (zemljište) i logos (nauka). Osnivačem pedologije smatra se ruski agronom i geolog Vasilij Vasiljevič Dokučajev, koji je dao prvu naučnu klasifikaciju zemljišta, te utvrdio da su za razvoj različitih zemljišta od najveće važnosti klimatski i vegetacioni faktori, sastav matičnog supstrata, reljef i geologija. Proslavio ga je naučni rad „Ruski černozem“.
Pedologija u Crnoj Gori počinje da interesuje naučnike dvadesetih godina XX vijeka, kada započinju prva istraživanja na ovom polju. Inicijalno su ispitivani meliorativni problemi Ulcinjskog polja i plavne zone Skadarskog jezera, dok su naredni stručni radovi bili posvećeni primorskim i kraškim poljima Crne Gore.
Opština Bar, radom Državne ogledne stanice za južne kulture (današnji Biotehnički fakultet Univerziteta Crne Gore), dobija hemijsko-pedološki odsjek 1937. godine, koji pedesetih godina XX vijeka ulazi u sastav Poljoprivrednog instituta i postaje Odjeljenje za ispitivanje zemljišta, 1954. godine.
Nakon kreiranja jedinstvene metodologije klasifikacije zemljišta na nivou Jugoslavije 1964. godine, istraživanja postaju intenzivnija, a specijalistički radovi brojniji. Prva detaljna karta zemljišta Crne Gore, u razmjeri 1:50000 izrađivana je u periodu od 1958.do 1988. godine, na osnovu analize više od dvije hiljade zemljišnih profila.
Današnji rad Centra za zemljište i melioracije Biotehničkog fakulteta je na ponos svih studenata i istraživača iz oblasti prirodnih nauka, koji postiže značajne rezultate na nacionalnom i međunarodnom nivou. Relevantni podaci o zastupljenosti pojedinih tipova zemljišta, nižih sistematskih jedinica i njihovoj rasprostranjenosti dati su u „Atlasu zemljišta“ i monografiji „Zemljišta Crne Gore“.
Usljed veoma izražene orografije terena, odnosno dinamike reljefa, geološkog sastava i drugih kompleksnih uslova, poljoprivredno zemljište Crne Gore se vrlo ekstenzivno koristi. Dodatno, negativni demografski trend depopulacije ruralnih područja negativno se odražava na stepen iskorištenosti crnogorskih zemljišta, što onemogućava potpuniju valorizaciju pašnjaka i livada, koji se na mnogim mjestima pretvaraju u šumsko zemljište.
Rijetka ravničarska područja, oko jezera i rijeka, određene kotline i kraška polja, odlikuju se srednje dubokim i dubokim zemljištima, dok su u planinskim područjima zastupljenija slabo razvijena zemljišta.
Kada je riječ o faktorima koji su uticali na nastanak i razvoj crnogorskih zemljišta, onda je svakako dominantan uticaj podloge, tj. matičnog supstrata u brdsko-planinskom području, klima u primorskom dijelu zemlje, voda u rječnim dolinama, kotlinama i kraškim poljima, dok je uticaj čovjeka prisutan u svim krajevima, i to najčešće u vidu remećenja prirodnih postavki terena.
Zemljišta Crne Gore klasifikuju se na autogena, hidrogena i subakvalna. Pedološka struka Crne Gore navodi da su najzastupljeniji tipovi zemljišta u Crnoj Gori: litosol i regosol; kalkomelanosol; rendzina; humusno-silikatno zemljište (ranker); distrični kabisol; eutrični kambisol; kalkokambisol; crvenica; deluvijalna i aluvijalna zemljišta.
Crnogorska zemljišta su izložena brojnim pritiscima, usljed kolizije koja nastupa prilikom unapređenja privrede i industrije. S tim u vezi, poljoprivreda, gazdovanje šumama, industrija, energetski sektor, saobraćaj, urbanizacija, uticaj rudnika i deponija, ali i uticaj klimatskih promjena imaju svakodnevan negativan uticaj na sveukupnu plodnost i raspoloživost zemljišta u Crnoj Gori.
Erozija predstavlja prirodni proces premještanja zemljišnih čestica sa jednog na drugo mjesto, usljed dejstva vodnih i vazdušnih faktora. Ovaj fenomen je veoma prisutan u Crnoj Gori, i naročito je izražen u južnom, u odnosu na središnji i sjeverni region. Najprisutniji vid erozije je ona koja je uzrokovana vodom, što se najbolje manifestuje rasprostiranjem karstnih područja.
Naš narod je kroz istoriju bio oduvijek veoma upoznat sa procesom degradacije zemljišta usljed erozije, te konstantno pokušavao da se protiv gubitaka tla bori terasiranjem, ali i sadnjom i sjetvom međuusjeva, uvođenjem sistema plodoreda (rotacija usjeva).
Osim navedenog, od izuzetne je važnosti da se mineralna đubriva kontrolisano primjenjuju, kao i sredstva za zaštitu bilja. Edukacija proizvođača kroz uvođenje primjera drugih, uspješnih zemalja u cilju implementacije anti-erozivnih mjera i održivog upravljanja poljoprivrednim zemljištem ima izuzetno važnu ulogu u zaštiti životne sredine.
