Crkva posvećena sv. Dujmu nalazi se u predgrađu Kotora. Može se pročitati da je jedan od vrlo interesantnih, ali manje poznatih spomenika kulture na području Kotora.
Pominje se u pisanim izvorima tokom 13. i 14. vijeka. Kako bi se istaknula njezina ljepota u prostoru, izgrađena je na dvije nadsvođene prostorije.
Najvjerovatnije je bila smještena na vlastelinskom imanju, tako da se okolina i pejsaž ove crkve uzimaju kao primjer rijetkog sačuvanog srednjevjekovnog pejsaža imanja kotorske vlastele.
Dugo je bila prepuštena zubu vremena, ruševina obrasla u zelenilo, ali danas je obnovljena, tako da je u funkciji svoje spomeničke prezentacije, uz uređenu neposrednu okolinu.
Obnovu su svojevremeno inicirali grad Split, Splitska županija i Kotorska biskupija. Konzervatorske radove i projekat obnove izrađen je u saradnji sa Regionalnim zavodom za zaštitu spomenika kulture u Kotoru. Prilikom arheoloških i arhitektonskih istraživanja nađena je preromanička kamena plastika.
U literaturi se za Crkvu Sv. Dujma u Škaljarima kao vrijeme gradnje određuje period od devetog do početka jedanaestog vijeka, tj. kada je Kotorska biskupija bila podložna jurisdikciji Splitske nadbiskupije i jedna od pretpostavki je da je crkvu sagradio jedan od kotorskih biskupa u čast svetom Dujmu, biskupu Solinskom.
Stilska analiza građevine ukazuje da na zapadnoj fasadi crkve postoji udubljenje kvadratnog oblika u kome je najvjerovatnije stajao natpis donatora, koji je do sada ostao nepoznat, tako da je i pitanje datitaranja njene gradnje i dalje otvoreno.
Predstavlja rijetku arhitektonsku cjelinu na području današnje Crne Gore. Predstavlja rijedak tip kapele sa kriptom, poput kapele„A" na Ratcu kod Sutomora. Kripta u prizemlju ima podužnu osnovu i blago prelomljeni svod.
Zidana je vrlo pažljivo pritesanim kamenom. Većim dijelom je iznad zemlje, djelimično je ukopana samo sa zapadne strane. Kapela iznad nje, do koje se dolazilo spoljnim stepenicama, manjih je dimenzija od kripte.
Njen unutrašnji prostor je, s parom pilastara i ojačavajućim lukom, od kojega su ostale samo konzole, raščlanjen na dva traveja. Polukružna apsida zauzima skoro čitavu visinu istočne fasade. Portal daje utisak romaničkog sloga. Iznad njega su ostaci zvonika na preslicu. Crkva je zidana solidno obrađenim kvaderima u horizontalnim redovima.
Pavle Mijović u radu “Crkve - kripte na Crnogorskom primorju”, objavljenom u knjizi Kulture Crne Gore, daje više podataka i razmatranja raznih autora o ovim po njemu rijetkim arhitektonskim cjelinama na području današnje Crne Gore.
Prenosimo dio rada:
“Ostale dvije crkvice s kriptama, Sv. Dujam u Škaljarima i kapela A na Racu su dvoetažne. One su, kako sam već rekao publikovane. Za prvu se krajem prošlog vijeka najprije zainteresovao A. Rossi i dao njen opis uz crtež osnove i podužnog presjeka, navodeći da je posvećena splitskom svetitelju sv. Dujmu, vjerovatno zato što je kotorska episkopija pripadala splitskoj arhiepiskopiji u IX-XI vijeku, što, po njemu, i datira ovu crkvu. M. M. Vasić se zadovoljio da prenese ukratko Rossijevo mišljenje.
I. Stjepčević nalazi o njoj prvi pomen iz 1331. (S. A. I, I 202) i drugi po kome se u sv. Dujmu obavljala služba i krajem XIV v. (S. A. II, 516).
V. Korać ponovo je iscrtava revidirajući neke detalje Rossijevog crteža i njegovu dataciju, pa predlaže da se vremenski smjesti u romanički period, u kraj XII i prvu polovinu XIII vijeka, budući da je zidana kamenim kvaderima u pravilnim redovima i da su i kripta i kapela na spratu s osnovom pravougaonika zasvedene poluobličastim lako prelomljenim svodovima.
Uz kriptu bez apside, ali sa tri jednaka prozorčića na istočnom zidu, istovremeno je podignuta još jedna, malo uža prostorija s osnovom izduženog pravougaonika i po jednim prozorčićem na istočnom i zapadnom zidu. Iz ove prostorije se ulazilo u kriptu.
Kapelica na spratu leži nad kri.ptom, ali ne i na njenim zidovima nego na podu iznad njenog svoda, zbog čega je kraća i uža. Ima polukružnu apsidu na istoku i stepenište upravno na vrata u zapadnom zidu.
I kapelu A na Racu je primijetio I. Jastrebov krajem prošlog vijeka, ali je njen prvi opis dao početkom ovog vijeka Iveković. Arheološki istražujući Ratački manastir uoči I svjetskog rata, J. Presel je iz tri nađene crkve izdvojio jednu - crkvicu s kriptom - i smatrajući da je najstarija, iz XI vijeka, označio je kao kapelu A, što je usvojio i E. Dyggve. Presel je iscrtao njene osnove, presjeke i izgled s istočne strane, a to je prenio i M. M. Vasić.
Godine 1930. Ratac je ispitao Đ. Bošković da bi mu se sa V. Koraćem ponovo obratio. Njihova studija je monografski obuhvatila čitav kompleks Raca, s preciznim planovima i crtežima situacije, presjeka, izgleda, detalja i rekonstrukcija i brojnim fotografijama. Bošković i Korać su revidirali Preselovu dataciju, prethodno usvojivši da je najstariji crkveni objekat na Racu crkvica B, ali su zadržali prvobitnu oznaku za kapelu-kriptu (A).
Đ. Bošković je u monografiji Stari Bar rezimirao ranije mišljenje o njoj, preciznije je datirajući u drugu polovinu XII vijeka.
V. Korać se još jednom dotakao kapele A ne mijenjajući zaključke iz zajedničkog rada s Boškovićem, pa ni datiranje u XII-XIII vijek. Iako u međuvremenu znatno smanjenu u visini, kapelu A su oba autora po ostacima, na istočnoj strani, gotovo u cjelini očuvanoj, po načinu zidanja tesanim, pritesanim kamenom i trpancem u horizontalnim redovima s neznatnim smicanjem, po arhitektonskom sklopu i organizaciji prostora okarakterisali kao romaničku“.
