Crkva Sv. Marije od rijeke (Sv. Marije Koleđate) podignuta je na temeljima ranohrišćanske bazilike iz 6. vijeka, čiji su ostaci pronađeni, što ovu crkvu svrstava u red najznačajnijih spomenika kulture Kotora i čini je izvorom dragocjenih podataka za proučavanje srednjevjekovnog života u gradu. Kao vrijedan spomenik sakralne arhitekture prve kategorije zaštićeni je spomenik kulture od 1960. godine.
Crkva Sv. Marije od rijeke odnosno Sv. Marije Koleđate nalazi se u sjeveroistočnom dijelu gradskog jezgra Kotora, do sjevernih gradskih vrata. Kako se može pročitati u literaturi ovo je jedna od šest sačuvanih romaničkih crkava u Kotoru. Takođe se može pročitati da je najčešće u narodu zvana crkva blažene Ozane. Mošti kotorske svetiteljke blažene Ozane, iz 16. vijeka, čuvaju se na bočnom oltaru Crkve Sv. Marije od rijeke, u srebrnom sarkofagu.
Kako smo već naglasili podignuta je na mjestu jedne starohrišćanske bazilike od koje su, pored osnove, pronađeni ostaci crkvenog namještaja i krstionice, što se može vidjeti u sakristiji na 1,5 m ispod nivoa sadašnjeg poda.
Tokom sanacije crkve od posljedica zemljotresa 1979. ustanovilo se da se pod temeljima sadašnje crkve nalaze ostaci veće trobrodne starohrišćanske bazilike, na čiji je srednji brod sjela sadašnja crkva.
Po nađenoj krstionici iz ranohrišćanskog perioda, znajući da je u to doba pravo na krštavanje imao episkop, zaključilo se da je u toj bazilici bilo i njegovo sjedište, odnosno da je ova drevna crkva u stvari najranija katedrala Kotora. Otkriveno je takođe da je ova bazilika tokom preromaničkog perioda 9. do 11. vijeka dobila novi kameni namještaj, ukrašen motivima pletera i lozice kao i stilizovanih ptica.
Današnja crkva je podignuta 1221. godine. Crkva je reprezentativan primjer romaničke kupolne građevine sa polukružnom apsidom i poznijim baroknim zvonikom. Fasade su od naizmjeničnih horizontalnih redova kamena u dvije boje, što sa bogatim detaljima plastike djeluje impresivno.
Jednobrodna osnova joj je podijeljena na tri traveja. Nad središnjim travejom uzdiže se kupola sa iznutra okruglim, a spolja oktogonalnim tamburom. Portali, na zapadnoj i južnoj fasadi, blago su profilisani, a njihove lunete imaju sistem romaničkih lukova.
Dvije bifore, na zapadnoj fasadi (kasnije preuređena u rozetu) i apsidi, kao i više romanički oblikovanih otvora pravi su ukras ove crkve. Fasade su građene naizmjeničnim redovima sivog i crvenkastog kamena. Friz slijepih arkadica teče ispod krovnog vijenca.
Crkva je u više navrata pretrpjela promjene i dogradnje na sjevernoj strani. U 15. vijeku dozidana je kapela Sv. Ivana i vezna prostorija do sakristije, pa je taj dio spojen širokim lukom sa crkvom. U 18. vijeku je dozidan barokni zvonik.
Crkva je početkom 14. vijeka bila živopisana. Od fresaka su sačuvani samo fragmenti. Po sačuvanom potpisu na maču arhanđela Gavrila doznaje se da je njihov autor bio Manojlo, domaći majstor, pripadnik tzv. “grčkih slikara” kotorske škole, kojega pominju i pisani izvori.
Ovo slikarstvo je dragocjeno svjedočanstvo međusobnog prožimanja zapadnih i istočnih umjetničkih uticaja, koje bilo posebno naglašeno u Kotoru.
U crkvi se čuva jedno drveno Raspeće iz 14. vijeka, dva barokna oltara od raznobojnog mermera i nekoliko slika mletačkog porijekla, među kojima se ističe Obraćanje Sv. Pavla od A. Zankija.
Ulazna vrata na skladno oblikovanoj glavnoj fasadi izradio je ukrasivši ih bronzanim reljefima Vasko Lipovac, a na metopama su prikazane scene iz života kotorske svetiteljke blažene Ozane, iz 16. vijeka, čije se mošti čuvaju na bočnom oltaru Crkve Sv. Marije od rijeke, u srebrnom sarkofagu, radu vajara Antuna Augustinčića iz 1930. godine.
